Stress en onze (dierlijke) overlevingsinstincten

In dit blog wil ik graag een onderbelichte kant van een veroorzaker van stressklachten belichten. De meeste mensen weten wel dat onder stress fysieke overlevingsreacties een rol spelen: de bekende Fight, flight of fright reacties. Sinds ik de sensorimotor therapie opleiding van Pat Ogden heb gevolgd ben ik mij er nog bewuster van geworden hoe sterk dit op je lichaam (en dus fysieke klachten) kan inwerken. Voor mensen die last hebben van moeheid of andere fysieke klachten of voor mensen die het gevoel hebben in bepaalde situaties niet optimaal te functioneren zou dit weleens een behulpzame insteek kunnen zijn.

Hoe werkt dit dan?

Fysieke overlevingsreacties worden in de praktijk (in stressvolle situaties of omstandigheden) veel vaker in werking gezet dan je doorhebt. Wat er gebeurd is dat je lichaam zich klaar maakt voor actie: bijvoorbeeld vechten, vluchten of bevriezen. Alleen je doet dit niet werkelijk. We vluchten niet echt uit een vergaderzaal. Vanuit fysiek oogpunt zou ik bijna zeggen: deden we dat maar. Maar inderdaad dat heeft ook weer andere nadelen. Dus: ons lichaam zet zich schrap maar we blijven vriendelijk praten tegen die ene collega. Ons lichaam start een vechthouding op, maar je houdt je in omdat je weet dat het niet verstandig is. Zonder dat je het door hebt gebeurd er door dit proces van èn opstarten èn stoppen wel van alles in je lichaam. Er treden allerlei fysiologische reacties op: zoals bijvoorbeeld verhoogde hartslag, ademhaling, aanspanning en verkramping van de spieren. Als dit langer aanhoudt kan dit zelfs leiden tot klachten als hoofdpijn of andere fysieke klachten die je niet direct kunt duiden. Dit soort fysieke reacties kunnen langere tijd in je lichaam aanhouden. Met name als je ook langere tijd verblijft in een omgeving die dit soort reacties bij je oproept. Ook verklaart dit het gegeven dat je soms wat langer van slag kan zijn na een gebeurtenis, ook bij iets relatief onschuldigs als een lastig gesprek met iemand.

Behalve dat je het vaak niet direct merkt is een ander lastig punt dat je er ook niet direct op kunt ingrijpen. Dit komt omdat op het moment dat een fysiek overlevingsmechanisme in werking wordt gesteld de hogere denkfuncties uitschakelen. Dit verschijnsel wordt bottum-up hijacking genoemd. Een mooi woord vind ik zelf omdat het zo goed aangeeft wat er gebeurd. In de hersenen geeft de amygdala aan dat er gevaar is en dat het lichaam het moet overnemen (bottum up: dus via het lichaam) en daarmee de de hogere denkfuncties overruled (hijacking). Dit verklaart ook waarom je onder stress minder goed kan nadenken en soms wellicht zelfs helemaal dichtklapt. Ik zag het toevallig vanmiddag nog gebeuren bij iemand in een ontwikkelassessment. De rolspeler bood wat tegenspel en de deelnemer aan het assessment klapte dicht. Hij was niet meer in staat iets te zeggen: een echte klassieke freeze reactie.

Omdat op het moment dat dit gebeurt de hogere denkfuncties niet meer (goed) werken is het lastig om hierop in te grijpen. Ik denk dat iedereen die weleens gecoacht is dat wel kent. Je hebt ergens inzicht in of je weet dat een bepaald gevoel irrationeel is en toch kom je er niet aan voorbij. Cognitieve benaderingen helpen dan niet. Om deze reden ben ik persoonlijk zo blij met de aanvulling van de Sensorymotor psychotherapy. Het mooie van deze aanpak is namelijk dat je hierbij via het lichaam leert in te grijpen op het doorbreken van de bevries (of vecht of vlucht) reactie. Het lichaam is in die situaties namelijk het enige aangrijpingspunt. Bottum up dus!